Herstel is niet het herschrijven van het verleden, maar het herspelen van de toekomst met andere spelregels
Luc Opdebeeck vangt zijn werk als theaterpedagoog gelijk in de essentie: “Wat als herstel niet begint bij een oplossing, maar bij het écht begrijpen van een probleem? Wat als we elkaar niet alleen ontmoeten in beleid of protocollen, maar in beelden, verhalen en gedeelde ervaring?” In het theater aan de Westzeedijk in Rotterdam gebeurt precies dat.
“Erkenning is het begin van herstel”, geeft Luc aan. “Het is het moment waarop je tegen iemand zegt: Wij zien wat er gebeurd is. Jij doet ertoe. Dat is iets anders dan medelijden of schadevergoeding – het gaat om de erkenning van bestaanspijn, van relationele en structurele schade. Herstel begint wanneer die erkenning ook voelbaar en zichtbaar wordt in hoe we handelen, luisteren en verantwoordelijkheid nemen. Het is geen eenmalige gebeurtenis, maar een relationeel proces dat alleen kan plaatsvinden als alle betrokkenen – ook de overheid – bereid zijn zich kwetsbaar op te stellen.”
In Rotterdam-West wordt elke week gewerkt aan dat relationele proces. Maaltijden gaan vooraf aan gesprekken, zorg is dan primair en theater secundair en komt daarna. Stemmen van mensen zonder papieren, vrouwen die hun familiegeschiedenis herwaarderen, jongeren die via theater hun plek in de samenleving herpakken, en mensen met psychiatrische uitdagingen die hun binnenwereld verbeelden – het zijn geen doelgroepen, het zijn bron-groepen. Brengers van wijsheid, niet alleen vragenstellers.
Herstel begint hier niet bij een diagnose, maar bij een beeld. Een gebeurtenis waar je op jezelf was aangewezen. En dan vanuit de vraag: kun je dat moment reconstrueren? Wie had je toen nodig? En wat zou die dan gezegd hebben. Fluister die zin. Geef het door en zeg het nu tegen jezelf. En dan gebeurt er iets wonderlijks. Iemand wordt even zijn eigen hulpverlener. En de ander wordt getuige.
Het doel? Herstel betekent iets anders als je dak is ingestort door water dan wanneer je bestaanszekerheid werd ondermijnd door beleid. Niet elke wond vraagt dezelfde pleister. Soms vraagt het om luisteren. Soms om teruggeven. En soms om het herzien van systemen. Geen pasklare oplossingen dus, maar het verdiepen van ons begrip. En dat begint met durven luisteren. Niet zozeer het opzoeken van save spaces, Opdebeek gaat met brongroepen op zoek naar brave spaces – ruimtes waar ook ambtenaren, hulpverleners en beleidsmakers hun positie mogen bevragen. Waar niemand hoeft te ‘redden’, maar waar iedereen iets te leren heeft. “ Erken de moed om verantwoordelijkheid te nemen,” is de uitdaging.
Moed om ongemakkelijke waarheden niet te omzeilen. Moed om verantwoordelijkheid te nemen – ook als het juridisch misschien niet hoeft, maar moreel wel moet. In herstelprocessen werk ik vaak met het onderscheid tussen een safe space en een brave space. Mensen hebben veiligheid nodig om zich uit te spreken, maar het echte werk gebeurt pas in de brave space: waar mensen risico durven nemen om iets te zeggen, of om echt te luisteren. Ook van ambtenaren vraagt dat iets: dat zij niet alleen systeemvertegenwoordiger zijn, maar ook mens durven zijn in de ontmoeting.
En dat is precies wat het programma Erkenning en Herstel aan Opdebeek heeft gevraagd: Het herspelen van de toekomst – met andere spelregels. Een manier van samenleven waarin we niet wegkijken van pijn, en er een plek voor maken. Waar trauma niet wordt doodgezwegen, en ook niet het enige verhaal is. Waar intergenerationele kracht wordt gevierd. En waar solidariteit betekent: samen risico’s dragen. “Want misschien is doen wel de meest eerlijke vorm van spreken – en luisteren tegelijk “, zegt Opdebeek. En misschien is die persoonlijke transformatie – dat je jezelf beter leert begrijpen door met een ander mee te bewegen – wel de diepste vorm van herstel die we kennen.
Formaat speelt spiegelscenes die de logica van het systeem zichtbaar maken voor het programma Erkenning en Herstel