Meervoudig perspectief op opgaven
Bij complexe maatschappelijke opgaven is er altijd sprake van een denkbeeldige kloof tussen waar we nu staan en wat we in de toekomst gerealiseerd willen zien. Om deze kloof een stukje dicht te lopen, hebben we met elkaar nieuwe stappen te zetten, die als ‘missing links’ fungeren. Op vrijdag 4 juli 2025, tijdens de maandelijkse themabijeenkomst van de Kenniskring Opgavegericht Werken Rijk, maakten deelnemers kennis met 5 verschillende manieren om nieuwe stappen te maken.
Welke stappen in een specifieke context het meest kansrijk zijn, weten we op voorhand niet. Maar er is wel kennis beschikbaar over welke soorten nieuwe stappen gemaakt kunnen worden. Innovatiestrateeg Lieke Hoogerwerf introduceerde een aantal perspectieven en liet deelnemers de kracht ervaren van bundeling van deze perspectieven bij het zetten van stappen 'in het onbekende'.
Vijf perspectieven
Lieke Hoogerwerf is innovatiestrateeg en begeleider van leertraject ‘Ontwerpend Samenwerken’ bij het Sioo. In antwoord op vragen van deelnemers aan dat leertraject, is zij in de loop der tijd 5 perspectieven gaan onderscheiden voor het maken van nieuwe stappen bij complexe vraagstukken. Elk perspectief geeft een ander antwoord op de vraag: welke nieuwe stap kan ons verder helpen? Voorafgaand aan de themabijeenkomst hebben deelnemers zich al op hun eigen voorkeuren kunnen oriënteren aan de hand van een korte vragenlijst. Nu licht Lieke elk perspectief kort toe.
1. Omvormer
Gaat een nieuw ontwerp maken, waardoor het onmogelijke toch mogelijk wordt
De omvormer maakt stappen door een verlammende probleemstelling radicaal anders te bekijken, en deze andere kijk te vertalen in een tastbaar ontwerp. Deze benadering staat breder bekend als de ontwerpende aanpak. Onder andere gaat de omvormer ‘het veld’ in om allerlei betrokkenen te ontmoeten en te ontdekken wat belangrijke thema’s en waarden zijn. Om vervolgens een ontwerp te maken dat tastbaar maakt wat wezenlijk is in de gegeven context.
Lieke geeft het voorbeeld van scholieren die met hulp van een omvormer de ‘Beste Omweg van Nederland’ bedacht hebben. Rijkswaterstaat moest tijdelijk een tunnel afsluiten vanwege werkzaamheden, waardoor fietsers behoorlijk zouden moeten omrijden. Ze vroegen zich af hoe ze dit moesten aanpakken; wat kan een omweg nog méér zijn dan alleen iets wat onwenselijk is? De scholieren losten deze paradox op met humorvolle borden. Op deze manier werd de omweg juist een aantrekkelijke optie.
2. Netwerkwever
Gaat nieuwe relaties maken, waardoor (meerpartij) samenwerking effectiever wordt
De netwerkwever maakt stappen waarmee samenwerkende partijen oog krijgen voor verschillen in betrokkenheid bij de opgave, hun belangen en (on)mogelijkheden. Met de bedoeling het eigenaarschap van de opgave te vergroten en om verantwoordelijkheid te delen. Uitgangspunt is dat niemand de baas is of het beste weet wat er moet gebeuren. De netwerkwever helpt vooral om nieuwsgieriger te worden naar wat er op het spel staat. Wat weet je over wat de ander te winnen of te verliezen heeft? En heb je het idee dat anderen jouw belang enigszins begrijpen? De netwerkwever nodigt ook uit om mild te zijn, ondanks het onvermijdbare ongemak dat telkens weer de kop opsteekt. De kunst is stug door te gaan met het weven van een opgavenetwerk vol relaties om daarop verder te kunnen bouwen.
3. Padvinder
Gaat nieuwe zoekpatronen maken, waardoor een andere weg gevonden wordt
‘Ben je hier je sleutel verloren? Nou nee, maar hier is licht.’ Op deze manier zoeken heeft weinig zin. Als je niet zo goed weet waar je het zoeken moet, heb je een ander zoekpatroon nodig. De padvinder maakt stappen die helpen om telkens opnieuw van zoekrichting te veranderen en verder te werken met wat dat aan (ongezochte) vondsten oplevert. Bekend is hoe bepaalde dieren en oervolkeren dat doen. Ze zijn telkens op een andere manier naar het terrein aan het kijken. De informatie die ze vinden, stuurt hun beweging en vice versa. De padvinder past een vergelijkbare zoeklogica toe, door met direct betrokkenen letterlijk uit de macht der gewoonte te stappen en andere zoekmethoden toe te gaan passen. Hiervoor is een scala aan technieken beschikbaar, gebaseerd op de complexiteitstheorie. Zoals het simpelweg benoemen van overeenkomsten en verschillen of het bevragen wat wel en niet onzeker is. Elke oogst die dit oplevert, is een kleine wegwijzer voor een volgende stap.
4. Datageek
Gaat nieuwe data maken, waardoor relevante keuzes gemaakt worden
Keuzes maken geeft energie, en rake keuzes zorgen voor impact. Niet zelden ontbreken echter de data die daarbij kunnen helpen en is de neiging groot om alleen uit te gaan van data die wel beschikbaar zijn. Datageeks kunnen helpen bij het zetten van stappen in het onbekende door nieuwe data te verzamelen of te genereren. Er is veel meer meetbaar en daarmee weetbaar dan we denken. Datageeks zijn ook heel kritisch op wat de huidige data en de grafieken daarvan nu eigenlijk zeggen, wat je er wel en niet uit kunt halen, welk verhaal eruit spreekt. Ten slotte verstaan datageeks de kunst om ándere manieren te verzinnen om aan data te komen. Een voorbeeld hiervan is de toepassing van ‘citizen science’ ofwel burgerwetenschap, waarbij betrokken burgers op grote schaal observaties doen en delen.
5. Practivist
Gaat een nieuwe praktijk maken, waardoor problemen hanteerbaarder worden
‘Als de overheid het niet opgelost krijgt, dan doen we het samen zelf wel’, denkt de ondernemende practivist. De practivist maakt stappen door met een groeiend aantal betrokkenen een nieuwe werkwijze op te bouwen, waardoor een maatschappelijk ecosysteem verandert. Veel burger- of wijkinitiatieven zijn hierop gebaseerd. Maar ook transitiegedreven bedrijven en (semi)publieke dienstverleners kunnen krachtige praktijkbouwers zijn. Sommige practivisten hebben grootse ideeën en ambities om de hele wereld veranderen, maar ze beginnen altijd lokaal met wat nu al mogelijk is. De practivist snapt dat innovaties ‘one step at a time’ gaan, dat het belangrijk is om gewoon te beginnen en dan bij te sturen. Ook is hij creatief in het vinden van manieren om te verbinden met de gevestigde orde, zodat de nieuwe praktijk de ruimte krijgt om groter te worden, aan invloed te winnen en zich te bewijzen.
Inleven in de perspectieven
Na deze introductie verdelen de deelnemers zich over 5 tafels om zich in te leven in de perspectieven. Elk groepje krijgt een korte beschrijving met de typische missie, visie, uitdaging en aanpak van het desbetreffende perspectief mee. De deelnemers bedenken een naam voor hun groep, een bijpassend mascotte en formuleren de belofte waar hun perspectief voor staat. In een korte pitch wordt de oogst van deze ronde plenair gedeeld.
Tabel: pitch per perspectief tijdens bijeenkomst 4 juli 2025
|
Perspectief |
Groepsnaam |
Mascotte |
Belofte |
|
Omvormers |
Vrije vogels |
IJsvogel |
In het onmogelijke bieden wij perspectief |
|
Netwerkwevers |
Bende van de milde hand |
Spin in het web |
We geven iedereen een stem |
|
Padvinders |
Doorbrekers |
Pipi Langkous |
Door anders te kijken vinden we nieuwe wegen |
|
Datageeks |
Leven(de) data |
Telraam |
Wij bieden de basis voor een impactvolle beweging |
|
Practivisten |
Shit stars |
Mestkever |
Uit de shit creëren wij nieuwe oplossingen |
Toepassing op casuïstiek
Vervolgens zwermen de deelnemers uit naar 4 subgroepen rond concrete casussen die bij de start van de bijeenkomst door deelnemers zijn ingebracht. De opdracht is om te streven naar vertegenwoordiging vanuit elk perspectief in elke casusgroep. In de casusgroepen vindt een kort intervisie-achtig gesprek plaats, waarbij deelnemers vanuit hun perspectief gaan formuleren welke concrete stappen de casusinbrenger in de casus zou kunnen zetten.
Ervaringen van deelnemers
In de plenaire nabespreking wordt gereflecteerd op wat deelnemers in de casusbespreking hebben ervaren:
- Ik heb geprobeerd om te denken vanuit het perspectief dat ik vertegenwoordigde, maar in m’n hoofd zit dan toch m’n voorkeursperspectief. Als je niet alert blijft, vergeet je het nieuwe en val je terug op het bekende.
- Het perspectief legitimeert om de schroom van je af te gooien en toch met nieuwe ideeën te komen.
- Wanneer je een vraagstuk vanuit een andere invalshoek bekijkt, zie je andere dingen.
- Mooi dat alle perspectieven de ruimte kregen en elkaar probeerden aan te vullen op het vraagstuk. Er ontstond een wisselwerking tussen perspectieven aan tafel.
- De voorstellen vanuit de perspectieven bevestigden aan mij als casushouder dat ik al veel heb geprobeerd en op de goede weg zit.
- Best ingewikkeld om zuiver te handelen vanuit een perspectief en ogenschijnlijk logische keuzes ter discussie te stellen. Maar als we écht een doorbraak willen, moeten we ook bereid en in staat zijn om het anders te doen dan tot nu toe.
De kracht van een meervoudig perspectief op opgaven
Welke conclusies en aanbevelingen nemen de deelnemers mee naar huis?
- Neem de tijd om je in te leven in de perspectieven, zodat je niet te snel terugvalt in je oude patronen.
- Voor sommige perspectieven is het wat lastiger om het initiatief te nemen of een goed moment te vinden om inbreng te leveren. Goed om die actief uit te nodigen om aan te sluiten.
- Deze bijeenkomst vormde eigenlijk één grote herwaardering van het perspectief van de datageek. Zorg dat die een expliciete plek aan tafel krijgt, niet alleen op afroep!
- Met de perspectieven kun je waardevolle stapjes gaan zetten. Daarbij kan de eerste stap vanaf het thuishonk al moeilijk genoeg en waardevol zijn. Je moet niet willen springen.
- Wisseling van perspectief creëert speelruimte en nodigt uit om uit je comfortzone te stappen. Je hebt alle perspectieven nodig.
- Het is onnodig beperkend om een complex vraagstuk maar vanuit 1 bril te bekijken. Een meervoudig perspectief levert zo veel meer op!
Meer informatie
Wat is jouw voorkeursperspectief? Vul de korte vragenlijst in.
Wil je verdiepen in deze 5 perspectieven voor het maken van nieuwe stappen? Vraag de bronnenlijst met tips op bij Renate Beckers (renate.beckers@rijksoverheid.nl) van de Kenniskring OGW Rijk.
Interesse in het leertraject Ontwerpend Samenwerken van het Sioo? Klik hier voor meer informatie.