De ethiek van de statistiek

Het CBS maakt het mogelijk dat maatschappelijke debatten gevoerd kunnen worden op basis van betrouwbare statistische informatie. Bij het verzamelen van gegevens kunnen er ethische vragen zijn. Het CBS heeft een Ethische Commissie die desgevraagd een uitspraak doet over de ethische component van uitgevoerd onderzoek.

Een gesprek met Erik Bruinsma, Directeur Strategie en bestuursadvisering van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en tevens de voorzitter van de Ethische Commissie.

Mogen, Kunnen en Willen
Het CBS opereert als Zelfstandig Bestuursorgaan op een onafhankelijke manier en voert de wettelijke taak uit om betrouwbare statistische informatie te leveren. Een substantieel deel van het werk komt voort uit Europese verordeningen, dan gaat het met name om economische en demografische statistieken. Daarnaast wordt gewerkt in opdracht van Ministeries en andere overheden. “Als we zo’n vraag gesteld krijgen doen we de toets van Mogen, Kunnen en Willen. Wettelijk is bepaald waar we wel en niet voor zijn: wij zullen nooit gegevens publiceren over individuen, losse bedrijven of organisaties. Vervolgens is de vraag of wij methodologisch in staat zijn het onderzoek uit te voeren. Tenslotte de vraag: “Willen we dit als opdracht aanvaarden?” In dat geval kan een ethische afweging ten grondslag liggen aan het positieve of juist negatieve antwoord.

In deze commissie hebben zitting:

·       Hoogleraar demografie

·       Hoofd corporate communicatie

·       Chef methodoloog

·       Corporate Jurist

·       Hermanus Rietveld, Senior beleidsadviseur, Afdeling Strategie en bestuursadvisering

·       Erik Bruinsma, Directeur Strategie en bestuursadvisering en voorzitter

De Commissie startte in januari 2021, bespreekt casussen op verzoek en heeft inmiddels 15 casussen behandeld

CBS en de toeslagenaffaire
Een voorbeeld van een casus waar de ethische commissie over gesproken heeft, betreft een verzoek van het ministerie van Justitie en Veiligheid over uithuisplaatsingen van gedupeerden van de toeslagenaffaire. In oktober 2021 publiceerden we op verzoek van het Ministerie JenV een tabel met gegevens over die uithuisplaatsingen. Dat betrof in totaal 1115 kinderen. Dat riep allerlei vragen op zowel bij de politiek als in de maatschappij. Hoe zit het met het causaal verband tussen problemen met de kinderopvangtoeslag en uithuisplaatsing? De ethische Commissie heeft zich over deze casus gebogen – het heeft zeker tot een groter ethisch besef geleid binnen onze organisatie.

Niet westerse achtergrond
Een ander voorbeeld hoe een ethische vraag zich in statistieken kan manifesteren betreft de indeling naar herkomst van migranten. In de jaren negentig werd er bij migranten onderscheid gemaakt tussen migranten met een westerse of een niet westerse achtergrond. Dat leidde soms tot vreemde resultaten waarbij iemand uit Indonesië tot de eerste, iemand uit Japan tot de tweede categorie gerekend. Uit veel hoeken waaronder uit de WRR kwam toenemend kritiek hierop en uiteindelijk is toen een nieuwe indeling en een afwegingskader ontwikkeld voor migratie- en integratiestatistieken.

Vooruitkijkend
De Ethische Commissie heeft een kleine consultatie gedaan over het eigen functioneren en gesproken met Prof. Dr. Mariëtte van den Hoven, Hoogleraar Medische Filosofie en Ethiek Amsterdam UMC, Prof. dr. F.W.A. (Frans) Brom, secretrais WRR en Hoogleraar Ethiek en Dr. Guido Rijnja, Rijksvoorlichtingsdienst. Uitkomst was de aanbeveling om de onderbouwing van de adviezen nog scherper te laten zijn. En daarin de waarden die het geding zijn verder te expliciteren. Daarnaast is er een aantal communicatie-acties in voorbereiding: de ontwikkeling van een aantal tools, agendering in het maandelijkse webinar van de DG, een audit door de eigen auditdienst.