Gesprekken begeleiden is een vak
Een vacature voor de functie van ‘gespreksleider’ zul je nergens aantreffen binnen de rijksoverheid. Toch is het een springlevend vak. Wie op een grijze decemberochtend naar binnen had gekeken in het rijkskantoor Spark, had een gemêleerde groep vakbeoefenaars bijeen kunnen zien. Het zijn leden van de community van gespreksleiders Dialoog & Ethiek en zij hebben elkaar opgezocht om te leren en oefenen. Een professionaliseringsdag heet het, de vierde alweer van het kalenderjaar 2023.
De aanwezige ambtenaren beoefenen het vak van gespreksleider als extra taak binnen hun ‘gewone’ functie. Er bestaan diverse soorten opleidingen voor, die het programmateam Dialoog & Ethiek bij elkaar heeft gezet op een webpagina. Het overzicht pretendeert niet compleet te zijn, maar geeft wel een goed beeld van de vele mogelijkheden. Je vindt er bijvoorbeeld opleidingen tot ‘begeleider moreel beraad’ en opleidingen tot ‘socratisch gespreksbegeleider’ of ‘dialoogbegeleider’, maar ook trainingen die gaan over het ontwerpen van gesprekken, empatisch vermogen, of specifiek over het begeleiden van gesprekken over data-ethiek.
Het programmateam Dialoog & Ethiek heeft vorig jaar ook een gespreksleidersprofiel opgesteld, in samenspraak met de leden van de community. Op deze laatste professionaliseringsdag van het jaar bestuderen de rijksgespreksleiders nog een keer alle onderdelen van dat profiel om te ontdekken wat er zoal te leren is. Het gaat over houding, vaardigheden, kennis en visie. Ze gaan erover in gesprek met een twintigtal aanbieders van opleidingen. Iedereen hier is het erover eens: het leren houdt nooit op. Dat geldt net zo goed voor de aanwezige opleiders.
Democratie, rechtsstaat en de ambtelijke eed
Eén groep verkent de vraag waarom de ambtelijke dienst gespreksleiders nodig heeft. ‘Dialoog is in het klein, wat democratie in het groot is’ zegt Erik Pool, programmadirecteur Dialoog & Ethiek. In dit gesprek staan democratie en rechtsstaat dan ook centraal. De vraag ‘Wat vraagt mijn eed van mij?’ leeft sterk bij veel ambtenaren. Een goed gesprek daarover organiseren is bij uitstek een klus voor de gespreksleiders Dialoog & Ethiek, zo klinkt het. Ook de aanwezige opleiders willen graag hun bijdrage leveren aan een goed functioneren van de rijksoverheid voor de democratische rechtsstaat.
Afwijkkunde
Vrijwel alle aanwezige gespreksleiders hebben er een lastige klus aan om een serieuze dialoog over fundamentele zaken van de grond te krijgen in hun organisatie. ‘Als ik vraag hoe ik kan helpen om er een nuttig gesprek van te maken, kijken mensen me al glazig aan’, vertelt een ambtenaar-gespreksleider bijvoorbeeld. ‘Terwijl tegelijkertijd niemand ooit tijd heeft’. Een ander omschrijft haar vak als ‘afwijkkunde’: het maken van ruimte voor fundamentele gesprekken over morele kwesties, in een systeem dat daar niet op toegerust is. Gespreksleiders kunnen dit niet alleen voor elkaar krijgen. Ze hebben organisatorische ondersteuning nodig, en daarnaast vooral steun van hun leidinggevenden en de ambtelijke top.
Kenniszee en oefenveld
Een gespreksleider kan putten uit een zee van kennis uit onder meer de filosofie, psychologie, systeemtheorie, gedragswetenschap, verander- en organisatiewetenschap en bestuurskunde. Het is maar een greep uit de vele bronnen van waaruit mensen voor dit vak kiezen. De groep die zich over ‘kennis’ buigt constateert dat er naast theoretische kennis ook ‘zelfkennis’ en ervaringskennis nodig is. Tussen het kennen van gespreksmethoden en het zijn van een goede gespreksleider, ligt een groot oefenveld.
Vragen stellen
Het voelt voor veel gespreksleiders als een verademing om vier maal per jaar in alle rust met elkaar te leren. Bijvoorbeeld over het soort vragen dat je stelt om de kwaliteit van gesprekken te vergroten. De vaardigheid om goede vragen te stellen, ontdekken zij, komt voort uit een houding van oprechte nieuwsgierigheid, aandacht en verwondering. Zodat je elk antwoord op de vraag die je stelt wilt en kunt ontvangen. Dat líj́kt bij een geoefende gespreksleider bijna als vanzelf te gaan, maar reken maar dat die heel veel heeft geoefend en elke stap in het proces bewust zet. ‘Steeds weer terug naar mezelf’, zegt iemand, en een ander: ‘Ik bereid alles precies voor. De timing en opbouw van een gesprek, welke vragen ik wil stellen, Juist daardoor kan ik ervan afwijken als het nodig is’. Het woord moed komt erbij op: moed om door te vragen over zaken die gevoelig liggen, en de vaardigheid om dat zo te doen dat mensen die vraag ook daadwerkelijk horen en er iets mee willen doen. ‘Ik ga mezelf in luisteren bekwamen en dan werken aan de luistercultuur in mijn organisatie’ zegt iemand. Ook daarvoor is een specifieke training te vinden op de site van Dialoog & Ethiek.
Improviseren
Onverwachte dingen gebeuren altijd in ethische gesprekken. Dat heeft humanistiek-student Aimée Visser na een maand stage lopen bij Dialoog & Ethiek al gezien. Een groep is kleiner of groter dan verwacht, een actualiteit eist alle aandacht op, de techniek hapert, de ruimte biedt onverwachte mogelijkheden, er komen onverwachte emoties op. Hoe de chemie tussen mensen in een gesprek zal zijn, is sowieso een onvoorspelbare en spannende factor.
Neutraliteit
In de groepen die de houding van de gespreksleider onderzoeken, komen nog andere elementen naar voren. Iemand wil mensen leren begrenzen. Een volgende zegt het lastig te vinden om door te vragen over moeilijke thema’s, omdat zij zo van harmonie houdt. Iemand wil zijn gevoel meer uiten, een ander wil ‘meningvrij’ worden als gespreksleider. ‘Ik wil rust geven en onrust verdragen’, zegt een volgende in een verkenning van wat een neutrale houding betekent voor een gespreksleider. De keuze tussen ‘ik kan niet neutraal zijn als gespreksleider’ en ‘ik moet neutraal zijn als gespreksleider’ blijkt niet zo zwart-wit. Het inzicht ontstaat dat je als gespreksleider de omstandigheden creëert om samen een gevoelig onderwerp te onderzoeken. Daarvoor moet je als begeleider vat krijgen op hoe je denkt en handelt, en wat het effect daarvan is op gespreksdeelnemers. Het denken over neutraliteit komt door dit inzicht in een ander daglicht te staan. Iemand omschrijft het als ‘schoon’ zijn, een ander verzint ter plekke het woord ‘neutralitijd’. De paradox is misschien wel dat de neutraliteit die deelnemers ervaren groter is bij een gespreksleider die rustig zichzelf is. Iemand omschrijft deze kunst als ‘dansen op een koord’. Wat bij de een werkt, kan bij een ander de plank mis slaan. Elk gesprek is anders en elke groep heeft zijn eigen dynamiek.
Oefenen
Oefenen is dus het devies. En dat is waarom het programmateam Dialoog & Ethiek het als haar taak ziet om het leren in de community op alle mogelijke manieren te bevorderen. Via professionaliseringsdagen en oefensessies, en door beginnende en ervaren gespreksleiders aan elkaar te koppelen om samen gesprekken te ontwerpen en uitvoeren.
Gereedschap
Ook over het gesprek tussen opleiders en gespreksleiders op deze professionaliseringsdag is van tevoren goed nagedacht. Hoe krijg je een ontmoeting waaraan iedereen gelijkwaardig deelneemt, terwijl sommigen net beginnen en anderen oude rotten in het vak zijn? Met een doordachte structuur en gespreksvormen blijkt het mogelijk te zijn om als gelijkwaardige partners in gesprek te komen. ‘Onderzoek naar ethische kwesties komt tot stand met de beste middelen, niet met halfbakken gereedschap’, zegt Erik Pool, programmadirecteur Dialoog & Ethiek hierover. Met andere woorden, gespreksleiding is een vak. Een vak dat hard nodig is voor een rijksoverheid die ethiek serieus neemt.
Welkom
Voor het komende jaar staat niet alleen een gestage uitbreiding van de community met nieuwe gespreksleiders op het programma, maar ook een certificeringstraject. Het vak is kortom al springlevend voordat het een officiële status heeft.
Ben je rijksambtenaar en heb je belangstelling om gesprekken over moreel-ethische kwesties te begeleiden? Stuur dan een mail aan dialoogenethiek@rijksoverheid.nl. Je bent van harte welkom.
Feiten op een rijtje
Feiten op een rijtje
- De community van gespreksleiders Dialoog & Ethiek kent op dit moment 185 leden.
- Hun expertise is het begeleiden van gesprekken over moreel-ethische kwesties.
- Op de site met opleidingen voor gespreksleiders van Dialoog & Ethiek staan 32 opleidingen.
- Leden van de community van gespreksleiders Dialoog & Ethiek zijn afkomstig uit alle hoeken van de rijksoverheid: uitvoeringsorganisaties, ministeries, toezichthouders etc.
- Alle rijksambtenaren met talent voor en interesse in het vak van gespreksleider kunnen deelnemen aan de community. Ervaring met het begeleiden van groepen is een voorwaarde.
Tekst: Caroline Wiedenhof
Foto's: Esther Blaauw