Onderzoek naar de meerwaarde van morele gesprekken
Welk effect heeft het voeren van morele gesprekken bij de rijksoverheid? Dat is komende tijd onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Onderzoeker Lieve Brogtrop legt uit en ambtenaar en gespreksleider Chris van der Plas reageert. “Het is belangrijk om de meerwaarde van ethische reflectie zichtbaar te maken.”
Wat moet het onderzoek opleveren?
Lieve (promovenda aan de afdeling Ethiek, Recht en Humaniora van het Amsterdam UMC): “Samen met professor Bert Molewijk en onderzoeker Margreet Stolper onderzoek ik welke impact het voeren van morele gesprekken heeft. We volgen meerdere teams van verschillende ministeries. In het bijzonder kijk ik naar de impact op sociale veiligheid, morele moed, moreel leren en loyale tegenspraak. Het onderzoek gaat na in hoeverre er een verschil is voor en na een serie morele gesprekken. Wordt het binnen een team bijvoorbeeld sociaal veiliger? Of kan je stellen dat de ambtenaren moreel moediger worden naarmate zij aan meer dialogen meedoen; zijn zij bijvoorbeeld eerder bereid om persoonlijke gevolgen voor lief te nemen? Als alles volgens de planning verloopt ligt er eind 2027 een proefschrift met daarin ook adviezen voor het programma.”
Wat is het belang van dit onderzoek?
Chris (teamleider Integriteit en Sociale Veiligheid bij het ministerie van Financiën, gespreksleider en aanjager van ethische reflectie): “Het is belangrijk om de meerwaarde van dialoog en ethische reflectie te objectiveren en zichtbaar te maken. Mijn ervaring is dat zulke gesprekken het zelf-nadenken in beweging zetten en tegelijkertijd dat denken ontvankelijk maken voor de invloed van een ander. Dat biedt ruimte aan verschillende perspectieven, wat weer leidt tot betere resultaten. Bijvoorbeeld goed afgewogen besluitvorming. Dit alles zorgt ook voor een bepaalde sensitiviteit: mensen gaan zien wanneer zulke gesprekken nodig zijn. Ik leg dit proces regelmatig aan collega’s uit. Het is prettig als ik straks naar wetenschappelijk onderzoek kan verwijzen.”
“Ik zie dat zulke gesprekken het zelf-nadenken in beweging zet en tegelijkertijd dat denken ontvankelijk maakt voor de invloed van een ander”
Hoe meet je de impact van morele gesprekken?
Lieve: “Ik heb afgelopen jaar besteed aan het ontwikkelen van een vragenlijst. Die ga ik op vier momenten inzetten. Ik begin met een nulmeting, waarna het betreffende team een serie morele gesprekken start. Halverwege de serie volgt dezelfde vragenlijst voor de tweede keer. De derde keer is na afloop van alle gesprekken en de laatste keer een half jaar daarna, als er zes maanden geen gesprekken zijn geweest. Zo kan ik zien of het voeren van gesprekken ook op langere termijn effect heeft. Bij de vragen kan je denken aan: kom je op voor een andere collega als die onheus bejegend wordt? Of: heb je je eigen normen en waarden wel eens opzij gezet om een vervolgstap in je carrière te kunnen maken? Naast de vragenlijsten ga ik dieper in gesprek door middel van interviews en focusgroepen, zowel met de deelnemers als de gespreksleiders. Dit zodat ik kan doorvragen en beter context kan geven aan de uitkomsten van de vragenlijst.
Waar ga je het onderzoek uitvoeren?
Lieve: “We hebben teams bereid gevonden bij de Douane en de dienst Toeslagen. Een derde team zit bij het ministerie van BZK en we zijn nog op zoek naar een vierde. Het is nu al interessant om de cultuurverschillen te zien. Ik ben benieuwd of en hoe die effect hebben op de uitkomsten.”
“Ik ben benieuwd naar het langetermijneffect: een gevoel direct na een gesprek kan anders zijn dan een gevoel een half jaar later.”
Welk effect verwachten jullie?
Chris: “Op basis van mijn eigen ervaring met morele gesprekken: ik merk dat mensen het eigenlijk altijd fijn vinden om tijd voor zoiets te maken. En je ziet echt dat de eerste intuïtieve reactie vaak anders is dan de visie van mensen na afloop. Ik verwacht dus zeker een positief effect. Of morele gesprekken ook bijdragen aan betere samenwerking en meer sociale veiligheid is misschien moeilijk hard te maken. Maar het onderzoek levert vast ingrediënten op voor een opvatting daarover.”
Lieve: “Het kan veel kanten op. Ik ben benieuwd naar het langetermijneffect. Een gevoel direct na een gesprek kan anders zijn dan een gevoel een half jaar later. Hoe zorg je dat binnen een team de opbrengsten en inzichten van een dialoog geborgd worden? Verder kan het onderzoek ook iets duidelijk maken over het nut van het regelmatig herhalen van morele gesprekken. Het regelmatig voeren van gesprekken zou kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van dialoogvaardigheden en een gevoel van vertrouwdheid binnen een team. Aan de andere kant kunnen te veel gesprekken misschien tot frustratie leiden. Ik hoop deze inzichten ook mee te kunnen in nemen in het proefschrift.”
Chris: “Voor mij zijn dialoogcultuur en bijhorende vaardigheden belangrijk, zodat je altijd met elkaar mee kunt denken en het hogere doel niet uit het oog verliest. Zeker in bureaucratische organisaties. Door het oefenen van dialogische vaardigheden en het ervaren van effect, ga je merken hoe dat werkt. In een tijd van polarisatie is sensitiviteit en goed luisteren van belang, veel wijsheid ligt namelijk in het midden.”