Mag je als (rijks)ambtenaar publiekelijk kritiek hebben op beleid? Welke morele waarden horen bij de ambtelijke professie? En hoe verhouden ongekozen ambtenaren zich tot de democratie?
Dit soort ethische vraagstukken onderzochten filosofen Maurits de Jongh, Yara Al Salman en Jos Philips van het Ethiek Instituut (Universiteit Utrecht), binnen een bredere samenwerking met Dialoog & Ethiek. De resultaten zijn nu gepubliceerd in drie afzonderlijke papers, gebaseerd op onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek.
Beeld: Ethiek Instituut
Paper Maurits de Jongh 'De democratische rol van de ambtelijke dienst'
Maurits de Jongh onderzocht vanuit politiek-filosofisch perspectief welke rol ambtenaren kunnen vervullen in een democratische rechtsstaat. Vaak wordt hun positie als problematisch gezien: ze zijn niet gekozen, maar hebben wel directe toegang tot de macht. Daardoor ontstaat vooral discussie over wat ambtenaren níet zouden moeten doen, terwijl er weinig aandacht is voor wat zij wél moeten doen — zeker in tijden van democratisch verval.
De Jongh draait dit om en begint bij de vraag wat een democratische rechtsstaat moet bewaken of bevorderen. Van daaruit formuleert hij de logische rol van ambtenaren. Hij bespreekt vier theorieën over democratie en koppelt aan elk een specifieke taak voor ambtenaren. Zelfs in de meest minimale democratieopvatting hebben ambtenaren al een duidelijke opdracht: vrije verkiezingen en daadwerkelijke machtswisselingen mogelijk maken. Dit vereist ook aandacht voor minderheden en het voorkomen van permanente macht voor één groep. In alle theorieën blijkt dat ambtenaren een eigenstandige taak hebben. Hun rol is daarom altijd groter dan die van louter “dienstmeid” van de politieke leiding.
Bekijk hier het paper 'De democratische rol van de ambtelijke dienst'
Paper Yara al Salman 'Ambtenaren in actie: over de legitimiteit van publieke beleidskritiek door ambtenaren'
Yara Al Salman onderzocht de plaats die openlijke beleidskritiek van ambtenaren zou kunnen hebben in onze democratie. Specifiek doelt ze dan op ambtenaren die als ambtenaren in het openbaar kritiek uiten op overheidshandelen. Hoewel interne beleidskritiek aangemoedigd wordt (loyale tegenspraak), ziet zij dat dit niet geldt voor beleidskritiek in de publieke ruimte. En dat is onterecht, zo stelt zij, want er zijn wel degelijk omstandigheden waaronder openlijke ambtelijke kritiek wenselijk is. Vanuit hun professionele rol, zijn ambtenaren gebonden aan de kernwaarden van de liberale democratische rechtsstaat. Wanneer beleidskeuzes deze waarden schenden, dienen ambtenaren hier dan ook kritiek op te leveren. Het ligt voor de hand dat ambtenaren in eerste instantie intern aan de bel trekken wanneer iets niet goed gaat, zodat er ook intern gecorrigeerd kan worden. Maar wanneer dit niet tot een oplossing leidt, is het belangrijk dat ambtenaren naar buiten treden met hun kritiek. Zo geven ze een belangrijk signaal af aan burgers, die vervolgens bestuurders ter verantwoording kunnen roepen. Op die manier kunnen ambtenaren er indirect aan bijdragen dat overheidshandelen binnen de grenzen van de liberale democratische rechtsstaat schendt. Meer weten over wanneer het wel of juist niet voor de hand om je als ambtenaar uit te spreken? En waarom het goed is om hier spaarzaam mee om te gaan.
Paper Jos Philips 'Verankering van ethiek bij de rijksoverheid'
De eerste twee onderzoeken maken al duidelijk dat het toevoegen van de ethisch/politiek filosofische invalshoeken op ambtelijk vakmanschap en ambtelijk handelen niet leiden tot praktische werkinstructies. Integendeel: ze laten juist zien hoe belangrijk het is dat ambtenaren met elkaar gesprekken voeren over hoe ze invulling geven aan hun opdracht. Waar mogen burgers op rekenen, en wat vraagt dit van jou? Om telkens weer over deze vraag te kunnen spreken is er een stevige plek nodig voor ethiek binnen de organisatie. Jos Philips onderzocht hoe die plek vanuit ethisch perspectief vormgegeven moet worden. Hij ziet dat het in elk geval belangrijk is dat er blijvend gestuurd wordt op het “doen van ethiek” in de organisatie. Wat is daarvoor nodig?
Bekijk hier het paper 'Verankering van ethiek bij de rijksoverheid'
Ethiek Instituut
Het Ethiek Instituut verzorgt doorlopend de masterclass "Ethiek in publieke dienstverlening" en ontwikkelt samen met D&E de leergang “Ethiek in de ambtelijke praktijk: rechtvaardigheid, integriteit & democratie”.
Wil je reageren?
Heb je vragen of wil je reageren, stuur een e-mail naar dialoogenethiek@rijksoverheid.nl Wij gaan graag in gesprek.